مس در فولادسازی (شمشیر دو لبه):

چکیده:

مس (Cu) را می توان نماد پارادوکس در متالورژی فولاد دانست. این عنصر که از یک سو به دلیل محدودیت های فرآیندی یک "ناخالصی مزاحم" در فولادهای معمولی محسوب می شود، از سوی دیگر یک "عنصر آلیاژی کلیدی" برای دستیابی به خواص منحصربه فرد است. این مقاله به تحلیل جامع تأثیرات متالورژیکی مس، از اتم تا خط تولید و از خواص مکانیکی تا رفتار در برابر خوردگی می پردازد. مکانیسم های بنیادین پدیده هایی مانند "شکست سطحی حین نورد گرم" با جزئیات بیشتر بررسی شده و راهکارهای نوین برای مدیریت این چالش، از جمله تکنیک های جداسازی پیشرفته و آلیاژسازی هوشمند، ارائه می گردد. همچنین، نقش مس در دسته های خاص فولادها و چشم انداز آینده آن در صنعت فولادسازی مبتنی بر بازیافت مورد بحث قرار می گیرد.

________________________________________

۱. مقدمه: جایگاه دوگانه مس در چرخه فولاد

صنعت فولاد جهانی به سمت تولید از طریق کوره های قوس الکتریکی (EAF) که متکی بر قراضه است، در حرکت است. این تحول، مسئله "عناصر باقیمانده" (Residual Elements) مانند مس، قلع، و آنتیموان را به چالشی پیشرو تبدیل کرده است. از طرفی، نیاز به فولادهای با عملکرد بالاتر در محیط های خورنده، موقعیت مس را به عنوان یک آلیاژساز ارزشمند تثبیت می کند. بنابراین، درک کامل تأثیرات مس نه تنها یک ضرورت کیفی، بلکه یک نیاز اقتصادی است.

۲. تأثیرات متالورژیکی مس در فولاد: یک نگاه بنیادین

۲-۱. تأثیر بر دیاگرام فازی آهن-کربن:

مس یک تثبیت کننده فاز فریت (Ferrite) است. این بدان معناست که حضور مس، ناحیه فاز آستنیت (γ-Fe) را در دیاگرام فازی آهن-کربن محدود می کند. این تأثیر بر روی عملیات حرارتی فولاد، به ویژه بر روی دمای استحاله و سخت کاری پذیری آن اثرگذار است.

۲-۲. استحکام بخشی:

• استحکام بخشی محلول جامد (Solid Solution Strengthening): اتم های مس به دلیل اندازه متفاوت با اتم های آهن، در شبکه کریستالی فریت حل شده و باعث اعوجاج شبکه و افزایش استحکام تسلیم و کشش می گردند.

• سختکاری رسوبی (Precipitation Hardening یا Age Hardening): در برخی فولادهای آلیاژی خاص (مانند فولادهای مارایجینگ یا برخی فولادهای زنگنزن)، مس در حین عملیات حرارتی پیرسازی، به صورت ذرات ریز و کوهرنت (همراستا) از جنس Cu (ε) در زمینه رسوب می کند. این ذرات مانع حرکت نابجایی ها شده و افزایش چشم گیری در استحکام ایجاد می کنند بدون آنکه تأثیر منفی شدیدی بر چقرمگی داشته باشند.

۲-۳. تأثیر بر خواص سطحی و خوردگی:

مکانیزم دقیق مقاومت به خوردگی مس به این صورت است:

۱. در ابتدا، مانند فولادهای کربنی معمولی، سطح فولاد حاوی مس دچار خوردگی می شود و لایه ای از اکسید آهن (زنگ) تشکیل می دهد.

۲. اما مس، به دلیل تمایل کمتر به اکسید شدن، در این لایه اکسیدی حل نمی شود و در سطح زیرین لایه زنگ باقی می ماند.

۳. با ادامه فرآیند خوردگی، غلظت مس در سطح زیرین لایه زنگ به حدود ۰.۴-۰.۶% می رسد.

۴. این مس غلیظ شده، کاتد بسیار مؤثری را تشکیل داده و با تسریع واکنش کاهش اکسیژن در نواحی مجاور، باعث تشکیل یک لایه چسبنده، پایدار و محافظ از اکسیدهای هیدراته شده آهن به نام "لایه پاتینا" (Patina) می شود. این لایه که به رنگ قهوه ای مایل به بنفش است، همانند یک سد فیزیکی، از نفوذ بیشتر عوامل خورنده به بدنه فولاد جلوگیری میکند.

۳. چالش شکست سطحی (Hot Shortness): تشریح مکانیزم به همراه معادلات

این پدیده یک مشکل جدایی ناپذیر در نورد گرم فولادهای حاوی مس است. مکانیزم آن را می توان در چند مرحله کلیدی توضیح داد:

1. اکسیداسیون سطح: هنگامی که شمش فولادی در کوره های پیشگرم به دمای حدود ۱۲۰۰ درجه سانتی گراد میرسد، سطح آن به شدت اکسید شده و لایه ای از اکسید آهن (FeO, Fe₃O₄) تشکیل می شود

. Fe + ½O₂ → FeO

2. جدایش مس (Copper Enrichment): مس بر خلاف آهن، تمایل بسیار کمی به اکسید شدن دارد. بنابراین در لایه اکسیدی حل نشده و به دلیل حرکت اتمی (دیفوزیون) به سمت سطح، در فصل مشترک بین فولاد پایه و لایه اکسید (Scale/Matrix Interface) تجمع می یابد.

3. تشکیل فاز مایع: نقطه ذوب مس خالص ۱۰۸۵ درجه سانتیگراد است. با تجمع مس، غلظت آن در این ناحیه مرزی می تواند از چندین درصد فراتر رود. با توجه به نمودار فازی آهن-مس، در این دما و غلظت، یک فاز مایع غنی از مس تشکیل می شود. حضور عناصر دیگر مانند قلع (Sn) و آنتیموان (Sb) که آنها نیز از قراضه وارد می شوند، نقطه ذوب این فاز مایع را به طور قابل توجهی کاهش می دهند (اثر یوتکتیک). به عنوان مثال، آلیاژ مس-قلع می تواند در دمای حدود ۸۰۰-۹۰۰ درجه سانتی گراد ذوب شود.

4. تخریب مرزدانه ها (Grain Boundary Penetration): این فاز مایع با نقطه ذوب پایین، به مرز دانه های آستنیت فولاد نفوذ میکند (پدیده نفوذ مرزدانهای یا Liquid Film Penetration). این کار پیوند بین دانه ها را به شدت تضعیف می کند.

5. شکست: هنگامی که شمش از بین غلتک های نورد عبور می کند، تنش های کششی و برشی شدیدی به سطح آن وارد می شود. به دلیل وجود لایه مایع ضعیف کننده مرزدانه ها، ماده توانایی تحمل این تنش ها را از دست داده و ترک های سطحی (Surface Cracking یا Hot Tears) ایجاد می شود.

۴. راهکارهای پیشرفته برای مدیریت مس: فراتر از جداسازی ساده قراضه

1. فناوری های جداسازی پیش از ذوب:

o جداسازی خودکار بر اساس طیف سنجی (LIBS): از لیزر برای ایجاد پلاسما روی قراضه و آنالیز ترکیب شیمیایی آن استفاده می شود. سیستم های رباتیک میتوانند قراضه های حاوی مس را به صورت خودکار جدا کنند.

o جداسازی بر اساس خواص فیزیکی: استفاده از سرویس های قراضه پاک (Clean Scrap) که عاری از عناصر باقیمانده هستند.

2. بهینه سازی فرآیند نورد:

o کاهش دمای پیشگرم: پایین آوردن دمای کوره های پیشگرم به زیر نقطه ذوب فاز غنی از مس (در صورت امکان) می تواند از تشکیل فاز مایع جلوگیری کند.

o کنترل اتمسفر کوره: استفاده از اتمسفر کاهنده در کوره های پیشگرم می تواند از اکسیداسیون سطح و در نتیجه از تجمع مس جلوگیری کند، اما این روش بسیار پرهزینه است.

3. راهکارهای متالورژیکی نوین:

o آلیاژسازی با نیکل (Ni): همانطور که اشاره شد، نیکل حلالیت متقابل بالایی با مس دارد و آن را در خود حل می کند. نسبت Ni/Cu ≥ 2 یک قانون تجربی مؤثر برای جلوگیری از شکست سطحی است.

o آلیاژسازی با سیلیسیم (Si) و آلومینیوم (Al): این عناصر با تشکیل اکسیدهای محافظ (SiO₂, Al₂O₃) در سطح، می توانند یک سد فیزیکی در برابر نفوذ مس ایجاد کنند.

o تزریق گاز کلر (Cl₂): تزریق کنترل شده گاز کلر به داخل مذاب می تواند منجر به تشکیل کلرید مس (CuCl₂) شود که فرار است و از مذاب خارج می گردد. اما این روش به دلیل سمی بودن و خورندگی گاز کلر، بسیار خطرناک و نیازمند تجهیزات خاص است.

۵. دسته بندی فولادها بر اساس محتوای مس

 

 

۶. نتیجه گیری و چشم انداز آینده

مس همچنان به عنوان یک عامل کلیدی در صنعت فولاد عمل خواهد کرد. با افزایش سهم فولادسازی مبتنی بر قراضه، فشار برای یافتن راه حل های اقتصادی و پایدار برای حذف یا خنثی سازی اثرات مخرب مس بیشتر می شود. آینده این حوزه در گرو توسعه فناوری های جداسازی هوشمند قراضه، بهینه سازی دقیق فرآیندهای نورد و درک عمیقتر از برهم کنش های متالورژیکی مس با دیگر عناصر است. از سوی دیگر، تقاضا برای فولادهای مهندسی با خواص خاص، نقش مس را به عنوان یک آلیاژساز حیاتی تقویت خواهد کرد. بنابراین، "مدیریت مس" به یک شاخه تخصصی و حیاتی در متالورژی فولاد تبدیل شده است که موفقیت در آن، تعادل بین چالش های تولید و فرصت های نوآوری در طراحی آلیاژها را می طلبد.