تأثیر عناصر موجود در فروسیلیسیم (FeSi) بر فرآیند فولادسازی: از اکسیژن‌زدایی تا کنترل خواص نهایی

چکیده

فروسیلیسیم (FeSi) یکی از حیاتی‌ترین فروآلیاژهای مورد استفاده در صنعت فولاد است. در حالی که هدف اصلی از افزودن آن، تأمین سیلیسیم برای اکسیژن‌زدایی و آلیاژسازی است، این آلیاژ حاوی عناصر دیگری است که به طور اجتناب‌ناپذیر در فرآیند تولید آن وجود دارند. این عناصر که عمدتاً شامل آلومینیوم (Al)، کلسیم (Ca)، کربن (C)، فسفر (P) و گوگرد (S) هستند، تأثیرات عمیق و گاهی پیچیده‌ای بر روی متالورژی مذاب فولاد، کیفیت محصول نهایی و اقتصاد فرآیند می‌گذارند. این مقاله به بررسی سیستماتیک نقش هر یک از این عناصر، هم به عنوان یک ناخالصی و هم به عنوان یک عامل مؤثر، در مراحل مختلف فولادسازی می‌پردازد.

________________________________________

۱. مقدمه: فروسیلیسیم، یک افزودنی پیچیده

فروسیلیسیم تنها یک منبع خالص سیلیسیم نیست، بلکه یک حامل پیچیده از چندین عنصر است که رفتار آنها در حمام مذاب فولاد باید به دقت مورد توجه قرار گیرد. انتخاب گرید مناسب FeSi با در نظر گرفتن ترکیب شیمیایی آن، برای تولید گریدهای خاص فولاد با کیفیت بالا ضروری است.

________________________________________

۲. عناصر اصلی و تأثیر آنها در فولادسازی

۲.۱. سیلیسیم (Si) - عنصر هدف

• اکسیژن‌زدایی (Deoxidation) : سیلیسیم یک اکسیژن‌زدا قوی است که با اکسیژن مذاب واکنش داده و سیلیس (SiO₂) تشکیل می‌دهد. این ناخالصی های سیلیسی معمولاً به صورت کروی هستند و اگر به اندازه کافی بزرگ شده و حذف شوند، اثر منفی چندانی بر خواص فولاد ندارند.

• آلیاژسازی (Alloying) : سیلیسیم به عنوان یک عنصر آلیاژی اصلی در فولادهای خاص عمل می‌کند:

o افزایش استحکام: باعث افزایش استحکام از طریق استحکام‌بخشی محلولی (Solid Solution Strengthening) می‌شود.

o بهبود قابلیت عبور مغناطیسی: در فولادهای الکتریکی (سیلیسیم-فولاد) با کاهش تلفات هیسترزیس، خواص مغناطیسی را به طور چشمگیری بهبود می‌بخشد.

o مقاومت در برابر اکسیداسیون: با تشکیل یک لایه محافظ SiO₂ روی سطح، مقاومت در برابر پوسته شدن در دمای بالا را افزایش می‌دهد.

۲.۲. آلومینیوم (Al) - مهم‌ترین ناخالصی

آلومینیوم قوی‌ترین اکسیژن‌زدا در فولادسازی است و حضور آن در FeSi اثرات دوگانه دارد:

• اثر مثبت: حضور مقدار کنترل‌شده آلومینیوم (معمولاً کمتر از 1.5%) می‌تواند به اکسیژن‌زدایی عمقی کمک کند و سیلیسیم را در عمل اکسیژن‌زدایی تقویت نماید.

• اثر منفی (اصلی):

o تشکیل ناخالصی های سخت و مضر: آلومینیوم تمایل شدیدی به تشکیل آلومینا (Al₂O₃) دارد. این ناخالصی بسیار سخت، زاویه‌ای و خوشه‌ای هستند و می‌توانند باعث:

 مسدود شدن نازل‌های ریخته‌گری در ریخته گری پیوسته شوند.

 کاهش قابلیت ماشین‌کاری.

 ایجاد عیوب سطحی در محصول نورد شده.

 کاهش چقرمگی و خواص مکانیکی.

o تأثیر بر آنالیز نهایی فولاد: برای فولادهایی که باید عاری از آلومینیوم باشند (مانند برخی فولادهای کربنی)، افزودن FeSi با آلومینیوم بالا، آنالیز شیمیایی را خراب می‌کند.

۲.۳. کلسیم (Ca) - ناخالصی مؤثر بر ناخالصی ها

• اصلاح ناخالصی ها: این مهم‌ترین نقش بالقوه کلسیم است. اگر مقدار کلسیم به دقت کنترل شود، می‌تواند ناخالصی سخت آلومینا (Al₂O₃) را به سیلیکات کلسیم-آلومینات (CaO-Al₂O₃-SiO₂) تبدیل کند که در دمای فولاد مذاب مایع هستند. این ناخالصی های مایع به راحتی به هم می‌پیوندند، از مذاب جدا شده و حذف می‌شوند و یا به صورت کروی و بی‌ضرر در می‌آیند. این فرآیند اصلاح ناخالصی ها (Inclusion Modification) نام دارد.

• اثر منفی: همانطور که در مقاله قبلی اشاره شد، کلسیم موجود در FeSi معمولاً به شکل ترکیبات پایدار (CaSi₂) است و فعالیت لازم برای اصلاح ناخالصی ها را ندارد. از طرفی، حضور بیش از حد آن باعث شکنندگی خود FeSi می‌شود که مشکلات عملیاتی ایجاد می‌کند.

۲.۴. کربن (C)

• معمولاً فروسیلیسیم حاوی مقادیر کمی کربن (زیر 0.2%) است.

• افزودن مقادیر زیاد FeSi (به ویژه گریدهای با سیلیسیم پایین‌تر) می‌تواند به طور غیرمنتظره‌ای کربن را به مذاب فولاد اضافه کند که برای فولادهای کربن بسیار پایین (ULC) یا فولادهای ضدزنگ مشکل‌ساز است.

• برای این گریدهای حساس، از فروسیلیسیم کم‌کربن (Low-Carbon Ferrosilicon) استفاده می‌شود که هزینه تولید بالاتری دارد.

۲.۵. فسفر (P) و گوگرد (S) - ناخالصی‌های مضر

• فسفر (P): یک ناخالصی بسیار مضر برای اکثر فولادها است زیرا باعث شکست سرد می‌گردد (شکنندگی در دمای پایین). فروسیلیسیم باکیفیت باید دارای حداقل مقدار فسفر (معمولاً کمتر از 0.04%) باشد.

• گوگرد (S): باعث شکست گرم (Hot Shortness) می‌شود (شکنندگی در دمای بالا در حین نورد یا فورج). همچنین تشکیل ناخالصی سولفیدی (مانند MnS) را افزایش می‌دهد. محدودیت گوگرد در FeSi معمولاً بسیار سخت‌گیرانه (زیر 0.02%) است.

۳. انتخاب گرید مناسب FeSi برای کاربردهای مختلف

 

 

4. نتیجه‌گیری

فروسیلیسیم یک افزودنی ساده نیست، بلکه یک عامل متالورژیکی پیچیده است. عناصر موجود در آن می‌توانند سرنوشت ساز باشند:

• سیلیسیم برای اهداف اصلی اکسیژن‌زدایی و آلیاژسازی ضروری است.

• آلومینیوم می‌تواند یک تیغه دو لبه باشد که هم به اکسیژن‌زدایی کمک کند و هم ناخالصی مضر ایجاد نماید.

• کلسیم پتانسیل اصلاح ناخالصی ها را دارد، اما اغلب به دلیل ایجاد شکنندگی در خود FeSi نامطلوب است.

• کربن، فسفر و گوگرد باید به حداقل برسند تا از آلوده شدن مذاب فولاد جلوگیری شود.

چشم انداز آینده: روند صنعت فولاد به سمت تولید گریدهای با خلوص بالاتر و با خواص دقیق‌تر است. این امر نیاز به فروسیلیسیم با خلوص بالا (High-Purity Ferrosilicon) با کنترل دقیق ناخالصی‌ها، به ویژه آلومینیوم و کلسیم، را بیش از پیش افزایش خواهد داد. سرمایه‌گذاری تولیدکنندگان FeSi بر روی فناوری‌های پالایش مذاب (Ladle Refining) و استفاده از مواد اولیه فوق‌العاده خالص، یک ضرورت استراتژیک برای باقی ماندن در این بازار رقابتی است. انتخاب هوشمندانه گرید FeSi توسط فولادساز، بر اساس نوع فولاد و فرآیند، عاملی کلیدی در بهینه‌سازی هزینه و دستیابی به کیفیت برتر محصول نهایی است.